Quản lý rác thải nhựa: Các biện pháp cấp quốc gia của một số nước trên thế giới

Các cơ chế như lệnh cấm, ký kết các thoả thuận tự nguyện, giới hạn tối đa hằng ngày đối với lượng rác thải nhựa phát sinh vào lưu vực và khuyến khích thu hồi ngư cụ… đã được áp dụng và đang đem lại những chuyển biến tích cực.

Pháp

Pháp đặt mục tiêu tái chế 100% nhựa trong nước vào năm 2025 và giảm phát thải khí nhà kính khoảng 8 triệu tấn mỗi năm thông qua việc tăng cường tái chế nhựa. Đây là một phần trong lộ trình phát triển nền kinh tế tuần hoàn rộng hơn của của quốc gia này. Pháp cấm lưu hành trên thị trường các sản phẩm mỹ phẩm tẩy da chết hoặc làm sạch có chứa các hạt nhựa rắn kể từ ngày 1/1/2018. Lệnh cấm này loại trừ các hạt có nguồn gốc tự nhiên với điều kiện là chúng không bền và không ảnh hưởng đến chuỗi thức ăn.

Lệnh cấm của Pháp không quy định kích thước của các hạt dẫn đến tất cả các hạt nhựa rắn đều bị cấm, kể cả những hạt lớn hơn 5 mm. Pháp là quốc gia thành viên EU đầu tiên áp dụng lệnh cấm này.

Thụy Điển

Thụy Điển ban bố lệnh cấm các sản phẩm mỹ phẩm làm sạch có bổ sung vi nhựa như kem đánh răng, tẩy tế bào chết toàn thân, sữa tắm, dầu gội và dầu dưỡng từ tháng 7/2018. Giai đoạn chuyển tiếp kéo dài 6 tháng – các sản phẩm được mua trong kho trước tháng 7 có thể tiếp tục được bán trong các cửa hàng cho đến tháng 1/2019.

Bỉ

Tại Bỉ, Bộ trưởng Liên bang về Năng lượng, Môi trường và Phát triển bền vững và đại diện Hiệp hội Bỉ và Luxembourg cho các nhà sản xuất và phân phối mỹ phẩm, sản phẩm làm sạch và dưỡng, chất kết dính, chất bịt kín, chất diệt khuẩn và bình xịt đã ký kết thỏa thuận tự nguyện loại bỏ dần vi nhựa ra khỏi hàng loạt sản phẩm tiêu dùng vào tháng 1/2018. Cam kết có hiệu lực trong vòng 5 năm. Tuy nhiên, Bộ Môi trường khẳng định sẽ không phạt nếu các công ty bị phát hiện không tuân thủ12.

Iceland

Ở Iceland, Liên đoàn các chủ tàu đánh cá Iceland đã đưa ra hướng dẫn về cách phân loại và xử lý rác thải ngư cụ. Nếu tàu bị mất ngư cụ, theo quy định của pháp luật, tàu phải ghi lại và báo cáo tọa độ GPS. Một thỏa thuận đã được thực hiện với Quỹ Tái chế Iceland và thông tin về việc thu gom ngư cụ hằng năm được ghi lại và công bố trong công khai. Ngành công nghiệp đánh bắt cá Iceland đã xây dựng hệ thống đặt cọc – hoàn trả đối với ngư cụ nhằm giảm bớt ngư cụ bị thất lạc – đây là hệ thống đã được chứng minh là hiệu quả trên toàn cầu. Iceland cũng cấm bán dao kéo, cốc, đĩa và ống hút làm bằng nhựa và mỹ phẩm có chứa hạt vi nhựa từ ngày 1/1/2020, cấm túi mua sắm bằng nhựa từ ngày 1/1/202113.

Ireland chính thức cấm bán, sản xuất, nhập khẩu và xuất khẩu các sản phẩm có chứa vi nhựa. Đạo luật (Cấm) vi nhựa 2019, ký ngày 6/2/201, có hiệu lực từ ngày 20/2/2020.

Đạo luật vi nhựa cũng quy định việc xử lý vi phạm đổ xuống cống hoặc vào môi trường biển hay nước ngọt các sản phẩm có chứa vi nhựa. Người bị kết tội theo cáo trạng có thể bị phạt tiền lên đến € 3,000,000 và/hoặc bản án tù lên đến 5 năm. Ireland sẽ tiếp tục làm việc với Ủy ban và các quốc gia thành viên EU khác để phát triển thêm “các biện pháp pháp lý mạnh mẽ nhằm giải quyết ô nhiễm vi nhựa”.

Tại Ý cấm que tăm bông không phân hủy sinh học từ ngày 1/1/2019 và các hạt nhựa trong mỹ phẩm từ năm 2021.

Anh

Ngày 15/11/2018, Hiệp hội Nhựa của Anh công bố Lộ trình đến năm 2025 đặt mục tiêu đến năm 2025, (1) Loại bỏ bao bì sử dụng một lần có vấn đề hoặc không cần thiết thông qua thiết kế lại, đổi mới hoặc mô hình phân phối thay thế (tái sử dụng); (2) 100% bao bì nhựa có thể tái sử dụng, tái chế hoặc có thể phân hủy; (3) 70% bao bì nhựa được tái chế hoặc ủ phân; và (4) Hàm lượng tái chế trung bình 30% trên tất cả các bao bì nhựa. Lệnh cấm bán các sản phẩm chứa vi nhựa của Anh có hiệu lực vào tháng 6/2018. Trước đó, lệnh cấm sản xuất các sản phẩm chứa vi nhựa được đưa ra vào tháng 1/2018.

Hoa Kỳ

Các quy định về nước thải của Hoa Kỳ được thiết lập bởi Đạo luật Kiểm soát ô nhiễm nước của Liên bang (Đạo luật Nước sạch), cung cấp cấu trúc cơ bản để điều chỉnh việc thải các chất ô nhiễm và quy định các tiêu chuẩn chất lượng cho nước mặt. Đạo luật này điều chỉnh nước thải và sự xâm nhập của rác thải từ các nguồn khuếch tán. Tổng lượng rác thải tối đa hằng ngày được xác định nhằm mục đích giảm lượng rác thải đầu vào cho các hệ thống nước ngọt. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, theo luật California, các mảnh vụn nhỏ hơn 5 mm không được coi là rác theo quy định.

Năm 2014, Illinois trở thành tiểu bang đầu tiên thông qua luật về vi nhựa. Tuy nhiên, dự luật này không đạt được mục tiêu của hầu hết các nhóm môi trường. Luật của Illinois định nghĩa hạt vi nhựa tổng hợp là “bất kỳ hạt nhựa rắn không phân hủy sinh học nào được thêm vào một cách có chủ đích”. Dự luật này đã loại trừ nhựa có thể phân hủy sinh học, nhưng không xác định thuật ngữ đó, nên tạo ra kẽ hở. Người ta có thể lập luận rằng một vật liệu là “có thể phân hủy sinh học” mặc dù nó chỉ bị phân hủy nhẹ trong vài năm, ví dụ, chỉ thay đổi không đáng kể về hình dạng và hình thức, nhưng vẫn tồn tại trong môi trường.

Định nghĩa về “nhựa” cũng có vấn đề. Nhựa được định nghĩa là “một vật liệu tổng hợp được tạo ra từ việc liên kết các monome thông qua phản ứng hóa học để tạo ra một chuỗi polyme hữu cơ có thể được đúc hoặc đùn ở nhiệt độ cao thành các dạng rắn khác nhau vẫn giữ được hình dạng xác định của chúng trong suốt vòng đời và sau khi thải bỏ”. Tuy nhiên, không phải tất cả các polyme trong nhựa đều được tạo ra bằng cách liên kết các monome. Một số được tạo ra bằng cách sửa đổi các polyme hiện có – ví dụ: xenluloza axetat (ở một số dạng có thể phân hủy sinh học) được tạo ra bằng cách axetyl hóa xenluloza polyme tự nhiên, chứ không phải bằng cách liên kết các monome. Ngoài ra, định nghĩa này không đề cập đến nhựa nóng chảy ở nhiệt độ thấp. Cuối cùng, nó có thể không bao gồm một số loại nhựa nhất định tùy thuộc vào thiết kế của sản phẩm cuối cùng.

Kết quả là, khi đề xuất luật ở California, các nhóm đã tích cực phát triển từ ngữ để loại bỏ các kẽ hở liên quan đến khả năng phân hủy sinh học. Tuy nhiên, việc không thể đạt được một định nghĩa thống nhất đã dẫn đến việc xóa hoàn toàn thuật ngữ đó khỏi dự luật. Do đó, dự luật của California đã cấm vi nhựa làm từ bất kỳ loại nhựa nào, không có ngoại lệ. Tuy nhiên, luật này chỉ áp dụng cho các sản phẩm tẩy rửa không bao gồm các mặt hàng như các sản phẩm trang điểm, kem dưỡng da, kem tẩy da chết, chất khử mùi và chất tẩy rửa công nghiệp và gia dụng. Luật được thông qua ở các tiểu bang khác có ngôn ngữ được mô phỏng theo dự luật Illinois (còn nhiều lỗ hổng) hoặc dự luật California (tất cả các loại nhựa bị cấm, bất kể tác động đến môi trường của chúng).

Đạo luật Nước không chứa vi nhựa của chính phủ liên bang Hoa Kỳ năm 2015 nghiêm cấm việc sản xuất và phân phối mỹ phẩm làm sạch (đặc biệt nêu rõ bao gồm cả kem đánh răng) có chủ ý chứa vi nhựa. Thuật ngữ vi nhựa có nghĩa là bất kỳ hạt nhựa rắn nào có kích thước nhỏ hơn 5mm và được sử dụng để tẩy tế bào chết hoặc làm sạch bất kỳ bộ phận nào trên cơ thể con người. Có những thời hạn khác nhau cho việc cấm sản xuất (7/2017) và đưa ra thị trường (7/2018), tương ứng. Thời hạn tương ứng được hoãn lại trong một năm đối với mỹ phẩm làm sạch không cần kê đơn.

Canada

Tại Canada, chính quyền quốc gia và địa phương chia sẻ trách nhiệm bảo vệ môi trường và quản lý hợp lý rác thải và nước thải. Sự kết hợp của luật pháp và các quy định, nghiên cứu khoa học và giám sát, các sáng kiến ngăn ngừa rác thải, đầu tư vào cơ sở hạ tầng xử lý rác thải và nước thải, giáo dục cộng đồng và các chương trình tiếp cận cộng đồng và việc chia sẻ các phương pháp hay nhất bổ sung cho nhau để giải quyết vấn đề rác thải nhựa, rác thải trên biển và vi nhựa ở Canada.

Các quy định mới về nước thải của Liên bang được thiết lập vào năm 2012, được phát triển với sự tham vấn của các tỉnh, vùng lãnh thổ, cộng đồng bản địa và các tổ chức có liên quan. Các Quy định về Nước thải của Hệ thống nước thải, được thiết lập trong khuôn khổ Đạo luật Thủy sản, bao gồm các tiêu chuẩn tối thiểu bắt buộc để xử lý nước thải thứ cấp. Những tiêu chuẩn này quy định nước thải chưa được xử lý và xử lý không đúng cách sẽ không được thải ra môi trường nước ngọt và biển của Canada. Những quy định này cũng thực hiện một cam kết liên bang trong Chiến lược toàn Canada về Quản lý nước thải đô thị năm 2009.

Năm 2014, nghiên cứu của Bộ Môi trường và Biến đổi khí hậu Ontario đã tìm thấy một lượng đáng kể vi nhựa (chiếm 14%) trong các mẫu nước từ Hồ Erie và Hồ Ontario. Để ứng phó với vấn đề này, chính quyền Ontario bắt đầu làm việc với các cộng đồng, các tổ chức phi chính phủ địa phương và các nhà sản xuất để loại bỏ dần vi nhựa khỏi các sản phẩm chăm sóc cá nhân được bán tại Ontario. Bộ Môi trường Ontario cũng hợp tác với Bộ Môi trường liên bang để tiến hành nghiên cứu thêm.

Năm 2015, Bộ môi trường liên bang Canada đã tổ chức tham vấn và xem xét hơn 130 nghiên cứu khoa học về ô nhiễm vi nhựa. Sau đó, vào năm 2016, sau khi xếp vi nhựa vào danh mục ‘chất độc hại’ theo Đạo luật Bảo vệ môi trường Canada, Chính phủ liên bang Canada đã công bố lệnh cấm bán, nhập khẩu và sản xuất các sản phẩm chăm sóc cá nhân, đồ vệ sinh cá nhân có chứa vi nhựa làm chất tẩy da chết hoặc chất làm sạch kể từ ngày 1/7/2018 với các lệnh cấm bắt đầu từ năm 2018 và lệnh cấm hoàn toàn vào năm 2019.

Các chính quyền cấp tỉnh, vùng lãnh thổ và thành phố cũng đã thực hiện các quy định (ví dụ: lệnh cấm, thuế, các chương trình trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất, luật xả rác) và các biện pháp phi luật pháp khác (ví dụ: chiến dịch giáo dục, chương trình tái chế và đặt cọc) nhằm vào một số sản phẩm nhựa và các loại rác thải khác. Năm 2009, các chính phủ liên bang, tỉnh và vùng lãnh thổ, thông qua Hội đồng Bộ trưởng Môi trường Canada, đã thông qua Kế hoạch hành động toàn Canada về Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (CAP-EPR) để cải thiện việc phân loại rác thải và tăng cường tái chế trên khắp Canada. Tất cả các khu vực pháp lý cấp tỉnh và vùng lãnh thổ đều triển khai chương trình EPR hoặc các chương trình quản lý sản phẩm tại chỗ hoặc đang được phát triển cho nhiều loại sản phẩm bao gồm bao bì, rác thải điện tử, vật liệu in và hộp đựng đồ uống. Có hơn 160 chương trình được quy định và tự nguyện ở Canada. Ví dụ, các chương trình tái chế hộp đựng đồ uống được thiết lập rất tốt trên toàn quốc, với các chương trình đặt cọc hoàn trả luôn cho thấy tỷ lệ hoàn trả cao hơn so với các chương trình thu gom rác thải bên lề đường.

Các doanh nghiệp Canada cũng đang hành động để giảm thiểu rác thải nhựa và rác thải trên biển ở mọi giai đoạn của vòng đời nhựa. Ví dụ, Sáng kiến Lãnh đạo nền kinh tế tuần hoàn của Canada quy tụ các tổ chức phi chính phủ hàng đầu (Liên minh Quốc gia không rác thải; Bước tiến tự nhiên Canada; Viện Phát triển bền vững quốc tế; …) và các doanh nghiệp (Unilever Canada, Walmart Canada, Loblaw Công ty Ltd) để cung cấp năng lực lãnh đạo, chuyên môn kỹ thuật và nền tảng hợp tác về các giải pháp kinh tế tuần hoàn sáng tạo cho nhựa và các vật liệu khác.

Tầm nhìn của Canada là một tương lai không rác thải nhựa. Dựa trên những nỗ lực hiện có này, các chính phủ liên bang, tỉnh và vùng lãnh thổ đang hợp tác cùng nhau thông qua Hội đồng Bộ trưởng Môi trường Canada để phát triển cách tiếp cận toàn Canada nhằm loại bỏ rác thải nhựa và giảm thiểu rác thải trên biển.

Tháng 9/2018, Chính phủ Canada thông báo đầu tư 65 triệu USD cho các giải pháp xử lý rác thải nhựa ở các nước đang phát triển, 20 triệu USD để hỗ trợ Thử thách đổi mới G7 nhằm giải quyết rác thải nhựa trên biển, 6 triệu USD cho các mối quan hệ đối tác công tư sáng tạo thông qua Chương trình đối tác hành động toàn cầu về nhựa của Diễn đàn Kinh tế thế giới. Canada cũng cam kết hỗ trợ 12 triệu USD cho các thách thức đổi mới về nhựa trong nước. Ngoài ra, Chính phủ Canada cam kết chuyển hướng ít nhất 75% rác thải nhựa và loại bỏ nhựa sử dụng một lần không cần thiết khỏi các hoạt động của chính phủ vào năm 2030 và tham gia Sáng kiến Ghost Gear toàn cầu để giải quyết ngư cụ bị thải bỏ trực tiếp xuống biển.

New Zealand

New Zealand cấm vi nhựa từ ngày 7/6/2018. Theo mục 23 của Đạo luật giảm thiểu rác thải năm 2008, quy định cấm bán và sản xuất các sản phẩm rửa mặt có chứa vi nhựa cho mục đích tẩy da chết, làm sạch hoặc hình thức trực quan của sản phẩm.

Ở Úc, vào tháng 12/2016, cuộc họp chính thức của các bộ trưởng môi trường (MEM) từ cấp liên bang, tiểu bang và lãnh thổ trên khắp nước Úc đã thông qua việc ngành công nghiệp tự nguyện loại bỏ vi nhựa khỏi tất cả các sản phẩm làm sạch vào ngày 1/7/2018.

Trung Quốc

Tại Trung Quốc, năm 2017, “mỹ phẩm và sản phẩm làm sạch có chứa vi nhựa” và “phụ gia là vi nhựa” đã được thêm vào danh sách sản phẩm “ô nhiễm và gây rủi ro cho môi trường cao” trong Danh sách Bảo vệ môi trường toàn diện (2017) do Bộ Bảo vệ môi trường (nay là Bộ Môi trường Sinh thái) ban hành không hạn chế việc sử dụng vi sinh. Ngày 30/10/2019, Ủy ban Cải cách và Phát triển quốc gia (NDRC) ban hành.

Danh mục Hướng dẫn điều chỉnh cơ cấu công nghiệp (phiên bản 2019), có hiệu lực từ ngày 1/1/2020, theo đó Trung Quốc cấm sản xuất mỹ phẩm có chứa hạt vi nhựa từ ngày 31/12 /2020 và cấm bán sản phẩm có chứa vi nhựa từ 31/12/ 2022,..

Ấn Độ

Cục Tiêu chuẩn Ấn Độ (BIS) đã xếpvi nhựa vào Danh mục Không an toàn để sử dụng trong các sản phẩm mỹ phẩm và ban hành cấm sử dụng vi nhựa trong mỹ phẩm vào tháng 10/2017, nhưng lệnh cấm này chỉ được thực hiện từ năm 2020.

Dự thảo mới của Ấn Độ cấm sản xuất, nhập khẩu, tồn kho, phân phối và bán một số loại nhựa sử dụng một lần kể từ ngày 1/1/2022 đang được cân nhắc ban hành. Lệnh cấm trong dự thảo được đề xuất triển khai theo 3 giai đoạn. Danh mục đầu tiên của các mặt hàng nhựa sử dụng một lần được đề xuất loại bỏ dần là que nhựa được sử dụng trong bóng bay, cờ, kẹo, kem và bông ngoáy tai và keo nhiệt được sử dụng trong trang trí. Danh mục thứ hai đề xuất cấm từ ngày 1/7/2022, bao gồm các mặt hàng như nĩa, thìa, dao, ống hút, khay; bao gói và giấy gói kẹo; bao thuốc lá; dụng cụ khuấy và băng-rôn bằng nhựa có độ dày dưới 100 micron. Danh mục thứ ba đề xuất cấm từ ngày 30/9/2022 là đối với túi vải không dệt có độ dày dưới 240 micron.

Nhật Bản

Cùng với Hoa Kỳ, Nhật Bản đã bỏ phiếu trắng ký “Hiến chương nhựa đại dương” đã được các thành viên G7 khác và Liên minh châu Âu tán thành tại hội nghị thượng đỉnh G7 ở Canada vào tháng 6/2018. Chính phủ giải thích rằng Nhật Bản chưa sẵn sàng cho các quy định chặt chẽ về sản phẩm nhựa vì nước này phải đánh giá kỹ tác động đến đời sống của con người và các ngành sản xuất của mình.

Chính phủ Nhật Bản đã báo cáo có kế hoạch đưa ra chiến lược cắt giảm rác thải nhựa thông qua tái chế hiệu quả hơn, giảm sử dụng nhựa và thúc đẩy các vật liệu thay thế thân thiện môi trường hơn trong thời gian diễn ra Hội nghị thượng đỉnh G20 tại Osaca năm 2019.

Hàn Quốc

Năm 2014, Hàn Quốc công bố “Kế hoạch Quản lý rác thải biển” với mục tiêu hạn chế nhiều dạng ô nhiễm nhựa. Sau áp lực từ các nhóm môi trường, lệnh cấm vi nhựa trong mỹ phẩm được thông qua năm 2016. Luật cấm bán các sản phẩm có chứa vi nhựa bắt đầu từ tháng 7/2017 và các sản phẩm được sản xuất trước đó từ năm 2018.

Ngay cả khi lệnh cấm vi nhựa được thông qua, các nhóm môi trường cho rằng luật này quá hẹp, chỉ bao gồm 2,2% tổng số nhựa. Lệnh cấm toàn diện hơn về nhựa đang được xem xét sẽ bao gồm các sản phẩm không phải mỹ phẩm có chứa vi nhựa, cũng như việc sử dụng rộng rãi nhựa trong bao bì. Tuy nhiên, một cuộc khảo sát năm 2018 với 400 người được hỏi ở khu vực thủ đô Seoul cho thấy người dân không sẵn sàng trả cho việc tăng giá đi kèm với các quy định cao hơn. Người dân ủng hộ luật vi nhựa nói chung, nhưng không sẵn sàng trả giá cao hơn cho các sản phẩm mỹ phẩm.

Trên đây là các biện pháp cấp quốc gia của một số nước trên thế giới trong quản lý ô nhiễm nhựa, từ đó có thể tham khảo để rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam trong việc quản lý và giảm thiểu ô nhiễm do rác thải nhựa gây ra.