Nước lũ về hạ nguồn sông thấp kỷ lục-mối nguy với hệ sinh thái Mê Kông

Biển Hồ hay còn gọi Tonle Sap nằm ở Campuchia hiện là hồ nước ngọt lớn nhất Đông Nam Á, vào những mùa lũ trước đây có thể đạt diện tích gấp 20 lần Singapore (16.000.000km vuông). Tuy nhiên vào thời điểm này năm nay, Biển Hồ đang trải qua năm thứ ba liên tiếp ở trong điều kiện thảm khốc. Các chỉ số của trạm thủy văn ghi nhận tại đây vào ngày 31 tháng 8, mực nước chỉ đạt 3,86m, thấp hơn gần 1m so với cùng kỳ năm 2020 và chỉ đạt khoảng một nửa mức trung bình của năm.

Gary Lee, Giám đốc chương trình Đông Nam Á Mạng lưới Sông ngòi quốc tế, một tổ chức phi lợi nhuận, cho biết: “Biển Hồ chính là trái tim của Campuchia và lưu vực sông Mê Kông. Trái tim cần có nhịp lũ hàng năm cung cấp nước, chất dinh dưỡng và phù sa giúp đất đai phì nhiêu, màu mỡ. Dựa trên tiền lệ lịch sử, dự kiến rằng các đập ở thượng nguồn sẽ tiếp tục giữ nước trong những tháng tới, và cho thấy có rất ít khả năng sớm khắc phục tình hình ở hạ lưu”.

Brian Eyler, thành viên cấp cao và giám đốc phụ trách Năng lượng, Nước và Bền vững khu vực Đông Nam Á tại Trung tâm Stimson (tổ chức phi chính phủ có trụ sở ở Mỹ) nói: “Mực nước đo tại Biển Hồ thấp hơn 80cm so với mức thấp kỷ lục trước đó – được ghi nhận vào năm 2020 – và thấp hơn trung bình 4m. Điều này đồng nghĩa với trái tim đang đập của dòng Mê Kông cần tiếp sức”.

Nguyên nhân được cho là do các con đập thủy điện ở phía thượng nguồn sông Mê Kông, bao gồm Lào, Thái Lan, Myanmar và Trung Quốc tích giữ nước để phục vụ sản xuất điện là một yếu tố góp phần làm giảm lượng dòng chảy về Biển Hồ cũng như vùng hạ lưu.

Dữ liệu từ mạng lưới Mekong Dam Monitor, một nền tảng trực tuyến theo dõi các chỉ số trên lưu vực sông Mê Kông cho thấy, hơn 12 tỷ mét khối nước đã được giữ lại bởi 45 đập ở thượng nguồn kể từ đầu tháng Bảy. Theo ước tính của dữ liệu vệ tinh viễn thám Eyes on Earth, tại một số trạm đo dọc sông Mê Kông, 25% dòng chảy tự nhiên đã bị biến mất.

Brian Eyler cho biết: Vào cuối tháng 8, mực nước Biển Hồ ghi nhận mức thấp nhất lịch sử, thời điểm mà lẽ ra nước lũ từ thượng nguồn đã đổ về mang theo phù sa và nguồn lợi thủy sản.

Những yếu tố trên kết hợp với lượng mưa dưới mức trung bình đã dẫn đến sự chậm trễ hiện tượng dòng chảy ngược hàng năm độc đáo từ sông Mê Kông vào Biển Hồ, mang theo một lượng lớn cá tôm chảy vào. Nếu càng nhiều nước được lưu trữ ở thượng nguồn, thì việc đảo ngược dòng chảy ở Biển Hồ càng kéo dài.

Ngoài ra, biến đổi khí hậu cũng đang tạo ra sự tàn phá theo thời gian và cường độ của mùa gió chướng, phá vỡ thêm các hành vi tự nhiên của hệ thống hồ và đe dọa nền nông nghiệp ở Campuchia.

Ủy ban sông Mê Kông (MRC), một cơ quan liên chính phủ nhằm quản lý nguồn nước chung, cho biết họ đã biết từ lâu rằng các hồ chứa dọc theo sông Mê Kông sẽ làm gián đoạn thời gian và mạch lũ. Nhưng điều kiện hiện nay đặc biệt đáng lo ngại.

Người phát ngôn MRC cho biết: “Trong vài năm qua, chúng tôi đã chứng kiến nhiều sự bất thường. Điều này, cùng với áp lực đánh bắt cá gia tăng, ô nhiễm, giảm phù sa và các rào cản đối với sự di cư của tôm cá chính là mối đe dọa hiện hữu đối với các hệ sinh thái ở hạ lưu sông Mê Kông”.

Bên cạnh những tác động đến môi trường và sinh thái, còn có những tác động xã hội đối với hàng triệu người sống dựa vào Biển Hồ để tồn tại. Và tình hình đã trở nên tồi tệ hơn do đại dịch Covid-19 đang đẩy cuộc sống của nhiều ngư dân lâm vào nghèo đói.

Oudom Ham, một nhà tư vấn độc lập của Campuchia về biến đổi khí hậu và các vấn đề sông ngòi cho hay, đánh bắt cá không còn là nghề kiếm thu nhập khả thi như trước đây nữa. “Bây giờ họ thậm chí không thể đánh bắt cá để kiếm cơm. Muốn ăn cá họ cần phải mua, điều này thật nực cười vì họ là ngư dân nhưng lại không thể tìm được cá cho mình”, ông Ham nói.

Các thách thức trên đang tiếp tục gây ra những tranh cãi gay gắt về địa chính trị xung quanh việc quản lý nguồn tài nguyên nước chung của sông Mê Kông.

Trong khi Trung Quốc vẫn không đồng ý với các đánh giá ở phía hạ nguồn rằng, các con đập của họ là nguyên nhân gây ra mực nước giảm, khi đổ lỗi cho “lượng mưa ngắt quãng” là nguyên nhân dẫn đến các vấn đề đang xảy ra.

Theo giới phân tích, việc đưa ra các giải pháp phù hợp với quan điểm của các bên liên quan trong khu vực ngày càng cấp bách hơn. “Các quốc gia ở hạ nguồn cần tiếp tục đàm phán với Trung Quốc để trả lại các mô hình dòng chảy tự nhiên cho sông Mê Kông. Việc khôi phục lại dòng chảy tự nhiên sẽ rất khó khăn nhưng không phải là không thể. Bằng chứng là việc chia sẻ dữ liệu thủy văn đã có chuyển biến, và yêu cầu Bắc Kinh cần minh bạch hơn”, ông Eyler cho biết.