Kinh tế tuần hoàn và vai trò của tiêu chuẩn

Tổng quan về khái niệm kinh tế tuần hoàn

Trên thế giới, khái niệm về kinh tế tuần hoàn được đưa ra lần đầu tiên từ những năm 1980 bởi Walter R. Stahel, một kiến trúc sư người Thụy Sỹ, với tên gọi ban đầu là “self-replenishing system (product-life extension)”. Hệ thống này bao gồm bốn vòng lặp: reuse, repair, reconditioning và recycling.

Gần đây, mô hình cánh bướm (butterfly diagram) của Ellen MacArthur Foundation đang được sử dụng rộng rãi, đưa ra một sơ đồ chi tiết bằng hình vẽ các hoạt động liên quan trong chuyển đổi theo hướng kinh tế tuần hoàn. Khái niệm kinh tế tuần hoàn hiện nay cũng được tiêu chuẩn hóa trong tiêu chuẩn quốc tế ISO 14009:2020 Environmental management systems — Guidelines for incorporating material circulation in design and development là “Sự tiếp cận có hệ thống đến thiết kế các mô hình kinh doanh, cho phép quản lý bền vững các nguồn nguyên vật liệu trong sản phẩm”.

Tiêu chuẩn hóa gắn với kinh tế tuần hoàn trên thế giới

Với vai trò quan trọng của tiêu chuẩn, để góp phần thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển của kinh tế tuần hoàn, năm 2018, Tổ chức tiêu chuẩn hóa quốc tế ISO đã thành lập ban kỹ thuật tiêu chuẩn về Kinh tế tuần hoàn ISO/TC 323. Mục tiêu chung nhằm tăng cường và đẩy mạnh các hoạt động cho phát triển bền vững.

Ban kỹ thuật này đang nghiên cứu xây dựng các tiêu chuẩn liên quan đến yêu cầu, khuôn khổ, hướng dẫn và công cụ hỗ trợ cho việc thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn. Thành viên của ban kỹ thuật đến từ 70 quốc gia từ Argentina đến Zimbabwe trong đó có Việt Nam và 15 thành viên quan sát (cập nhật đến ngày 21/9/2021).

Năm 2019, Ủy ban Châu Âu cũng đã có nhiều hoạt động thúc đẩy tiêu chuẩn hóa liên quan đến kinh tế tuần hoàn và công bố: “Với vai trò là một thị trường chung lớn nhất thế giới, EU có thể thiết lập các tiêu chuẩn áp dụng cho các chuỗi giá trị toàn cầu. Ủy ban Châu Âu sẽ tiếp tục xây dựng các tiêu chuẩn mới về tăng trưởng bền vững và sử dụng trọng lượng về kinh tế để định hình các tiêu chuẩn quốc tế nhằm phù hợp với kỳ vọng của EU về môi trường và khí hậu.

Các tiêu chuẩn này cũng sẽ thúc đẩy thương mại hàng hóa và dịch vụ thân thiện với môi trường và hỗ trợ các thị trường toàn cầu và thị trường EU đối với các sản phẩm bền vững”.

Ngay cả tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế OECD cũng đang yêu cầu các tiêu chuẩn hỗ trợ cho sự chuyển dịch tích cực về phía nền kinh tế tuần hoàn. OECD đề cập đến nhu cầu hài hòa các tiêu chuẩn chất lượng về vật liệu cho các sản phẩm có thể sửa chữa và sản xuất lại (đặc biệt khi xuất khẩu) và các tiêu chuẩn đảm bảo chất lượng thích hợp của các vật liệu thô đầu vào.

Đối với hoạt động tiêu chuẩn hóa quốc tế trong lĩnh vực kinh tế tuần hoàn, các tổ chức tiêu chuẩn hóa quốc tế, khu vực, quốc gia… đều đã xây dựng các tiêu chuẩn liên quan. Trong đó ban kỹ thuật ISO/TC 323 Kinh tế tuần hoàn tập trung xây dựng các tiêu chuẩn khung, hướng dẫn, công cụ hỗ trợ và các yêu cầu về hoạt động của các tổ chức liên quan nhằm tối đa hóa sự đóng góp vào sự phát triển bền vững.

Hiện nay có 6 dự thảo đang được xây dựng: ISO/WD 59004, Circular economy – Framework and principles for implementation; ISO/WD 59010, Circular economy – Guidelines on business models and value chains; ISO/WD 59020.2, Circular economy – Measuring circularity framework; ISO/CD TR 59031, Circular economy – Performance-based approach – Analysis of cases studies; ISO/DTR 59032.2, Circular economy – Review of business model implementation; ISO/AWI 59040, Circular Economy – Product Circularity Data Sheet.

Ngoài ra các ban kỹ thuật khác của ISO cũng như các tổ chức tiêu chuẩn hóa khác như IEC, UL, ETSI, EN, BS… cũng xây dựng các tiêu chuẩn liên quan đến các khía cạnh khác nhau của kinh tế tuần hoàn. Một số tiêu chuẩn được sử dụng rộng rãi phải kể đến gồm: ISO Guide 84:2020 Guidelines for addressing climate change in standards; ISO 26000 Guidance on social responsibility; ISO 14009:2020 Environmental management systems – Guidelines for incorporating material circulation in design and development; IEC 62430 Environmental Conscious Design (ECD); UL 3600 Outline of Investigation for Measuring and Reporting Circular Economy Aspects of Products, Sites and Organizations; EN 45552 General methods for assessing durability, remanufacturing, repair, reuse, upgrade, recyclability, reused components, recycled material, critical raw material, material efficiency aspects of energy-related products; ETSI TR 103 476 Environmental Engineering (EE); Circular Economy (CE) in Information Communication Technology (ICT); BS 8001 Framework for implementing the principles of the Circular Economy in organizations – Guide

Kinh tế tuần hoàn và vai trò của tiêu chuẩn ở Việt Nam hiện nay

Xây dựng kinh tế tuần hoàn đã được xác định là một trong những định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030 trong Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng. Mặc dù chưa có khung chương trình quốc gia về kinh tế tuần hoàn, nội dung về kinh tế tuần hoàn đã được thể hiện trong rất nhiều chiến lược, chính sách phát triển đất nước trong giai đoạn vừa qua, như: Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đưa ra định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030 có nêu: “xây dựng nền kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, thân thiện với môi trường”;

Luật BVMT năm 2020 quy định “Kinh tế tuần hoàn” (Điều 142) là Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội và được xem là một trong những chính sách ưu đãi, hỗ trợ và phát triển kinh tế môi trường, sẽ góp phần đẩy nhanh việc phát triển kinh tế tại Việt Nam;

Quyết định 889/QĐ-TTg ngày 24/6/2020 của Thủ tướng Chính phủ Phê duyệt chương trình hành động quốc gia về sản xuất và tiêu dùng bền vững giai đoạn 2021-2030 với mục tiêu tổng quát là “Thúc đẩy quản lý, khai thác và sử dụng hiệu quả, bền vững tài nguyên, nhiên liệu, nguyên vật liệu, khuyến khích phát triển các nguồn tài nguyên, nhiên liệu, nguyên vật liệu và sản phẩm thân thiện môi trường, có thể tái tạo, tái sử dụng và tái chế; thúc đẩy sản xuất và tiêu dùng bền vững trên nền tảng đổi mới sáng tạo, thực hành và phát triển các mô hình sản xuất và tiêu dùng bền vững, đẩy mạnh sản xuất và tiêu dùng nội địa bền vững, tạo việc làm ổn định và việc làm xanh, thúc đẩy lối sống bền vững và nâng cao chất lượng cuộc sống người dân, hướng đến phát triển nền kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam”.

Để hình thành, phát triển kinh tế tuần hoàn, Việt Nam cần có hành lang pháp lý rõ ràng; cần triển khai nghiên cứu sâu rộng về phát triển kinh tế tuần hoàn từ cách tiếp cận chung toàn cầu, nguyên tắc xác lập theo ngành, lĩnh vực, tiêu chí của mô hình, từ đó lựa chọn vận dụng cụ thể vào hoàn cảnh thực tiễn Việt Nam. Việc phát triển kinh tế tuần hoàn cần dựa trên các ngành, lĩnh vực và địa phương đã và đang triển khaimô hình kinh tế gần với cách tiếp cận kinh tế tuần hoàn, từ đó bổ sung hoàn thiện và có sự lựa chọn phù hợp cho từng ngành, lĩnh vực nhưng phải dựa trên các mô hình đã có như các mô hình 3R (giảm thiểu, tái sử dụng và tái chế chất thải) được triển khai ở nước ta thời gian qua.

Liên quan đến việc chuyển đổi nền kinh tế truyền thống sang nền kinh tế tuần hoàn, mặc dù chưa có những mô hình kinh tế tuần hoàn đầy đủ đúng nghĩa, nhưng thực tế đã có một số mô hình gần với kinh tế tuần hoàn xét theo từng lĩnh vực ngành, nghề, dịch vụ. Ðiển hình trong lĩnh vực công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp tại các làng nghề truyền thống đã sử dụng phế liệu, phụ phẩm, chất thải từ sản xuất công nghiệp để sản xuất thép tái chế, sản xuất giấy tái chế, sản xuất đồ nhựa, ni-lông, thủy tinh tái chế…

Tuy nhiên, các hoạt động này chủ yếu mang lại lợi ích tài chính cho cơ sở sản xuất và người tiêu dùng, mà chưa tính tới lợi ích kinh tế tổng thể. Ðây cũng là một trong những nguyên nhân chính gây ra ô nhiễm và suy thoái môi trường tại không ít địa phương hiện nay.

Trong lĩnh vực nông nghiệp, với một số lĩnh vực chủ đạo như trồng lúa, cây ăn trái, thủy sản và chăn nuôi đã phát thải ra môi trường hàng ngàn tấn chất thải hữu cơ, là nguồn tài nguyên có lợi cho chính các hoạt động nông nghiệp trên và cho nhiều lĩnh vực khác. Tuy nhiên nguồn tài nguyên này đang bị lãng phí.

Trên cơ sở làm rõ khái niệm cũng như các nguyên tắc cơ bản của kinh tế tuần hoàn, cần nghiên cứu, đề xuất các định hướng nhằm phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn như các mô hình tận dụng, tái chế, thu hồi chất thải trong sản xuất nông nghiệp theo định hướng kinh tế tuần hoàn… cho người dân, doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp và các cơ quan quản lý Nhà nước.

Trong lĩnh vực công thương, mô hình sản xuất sạch hơn (SXSH) đã được đẩy mạnh triển khai áp dụng rộng rãi. Theo thống kê của Bộ Công Thương, tính đến nay (năm 2020), gần 350 doanh nghiệp, cơ sở sản xuất đã được hỗ trợ đánh giá nhanh, 90 doanh nghiệp được hỗ trợ áp dụng SXSH trở thành các mô hình điểm về áp dụng SXSH. Ngoài ra còn có một số mô hình cũng được Bộ Công Thương triển khai như: Xây dựng và triển khai thực hiện mô hình sử dụng thí điểm các dạng năng lượng thay thế và mô hình hộ gia đình tiết kiệm năng lượng; Áp dụng mô hình quản lý năng  lượng tại các cơ sở công nghiệp; Xây dựng, phổ biến và nhân rộng các mô hình trình diễn thành công về sử dụng năng lượng thay thế trong các cơ sở sản xuất kinh doanh tại nhiều tỉnh, thành phố trên cả nước; Phát triển, triển khai nhân rộng các mô hình trình diễn hộ gia đình sử dụng các dạng năng lượng tái tạo (như mặt trời, khí sinh học…) tại chỗ quy mô công nghiệp. 

Năm 2020, Việt Nam đã thành lập ban kỹ thuật TCVN/TC 323 Kinh tế tuần hoàn. Ban kỹ thuật này đang nghiên cứu xây dựng một số tiêu chuẩn trong lĩnh vực kinh tế tuần hoàn. Ngoài ra Việt Nam cũng đã xây dựng một số tiêu chuẩn liên quan như: TCVN ISO 26000:2013, Hướng dẫn về trách nhiệm xã hội; TCVN ISO 14001:2015, Hệ thống quản lý môi trường – Các yêu cầu và hướng dẫn sử dụng; TCVN 8000:2008 (ISO 15270:2006), Chất dẻo – Hướng dẫn thu hồi và tái chế chất dẻo phế thải; TCVN 12049:2017 (ISO 13686:2013), Khí thiên nhiên – Yêu cầu chung về chất lượng; TCVN ISO 14067:2020, Khí nhà kính – Dấu vết cacbon của sản phẩm – Yêu cầu và hướng dẫn định lượng. Tuy nhiên việc xây dựng các tiêu chuẩn quốc gia này mới chỉ xuất phát từ nhu cầu của từng lĩnh vực chứ chưa theo một định hướng, kế hoạch tổng thể nhằm phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn và chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn.

Cần xây dựng danh mục các TCVN lộ trình thực hiện nhằm thúc đẩy chuyển đổi kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam

Trong ba ngày từ 7-9/9/2021, Tiểu ban Tiêu chuẩn và Sự phù hợp (The Sub-Committee on Standards and Conformance – SCSC) của APEC đã tổ chức hội thảo với chủ đề Standardisation in Circular Economy for a more sustainable trade, thu hút sự quan tâm của nhiều chuyên gia từ các nền kinh tế thành viên, các tổ chức tiêu chuẩn hóa trong khu vực, với bốn chủ đề chính: Sáng kiến kinh tế tuần hoàn từ các tổ chức xây dựng tiêu chuẩn;

Các tiếp cận hoạch định chính sách về kinh tế tuần hoàn của các nền kinh tế thành viên APEC; Tiêu chuẩn và sự phù hợp hỗ trợ thương mại quốc tế, tính bền vững và kinh tế tuần hoàn; Các thông lệ thực hành tốt sử dụng tiêu chuẩn và sự phù hợp trong ngành công nghiệp để hỗ trợ kinh tế tuần hoàn.

Hội nghị này đã cho thấy rằng với vai trò quan trọng của tiêu chuẩn trong mọi lĩnh vực của đời sống-xã hội, để hỗ trợ sự chuyển đổi hiệu quả từ kinh tế tuyến tính sang kinh tế tuần hoàn, thúc đẩy sự phát triển toàn diện và bền vững của nền kinh tế tuần hoàn thì việc nghiên cứu xây dựng, hoàn thiện hệ thống tiêu chuẩn một cách đầy đủ và đồng bộ, nhất là trong các lĩnh vực công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ là một trong những nhiệm vụ tiên quyết và thiết yếu.

Việc nghiên cứu này cần được thực hiện trên phạm vi từ các nghiên cứu đánh giá thực trạng hoạt động tiêu chuẩn hóa trong nền kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam, nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế và nghiên cứu các yêu cầu về hoạt động tiêu chuẩn hóa phục vụ cho phát triển nền kinh tế tuần hoàn của Việt Nam.

Từ đó đề xuất danh mục các TCVN cần xây dựng nhằm tạo ra các khuôn khổ, hướng dẫn, công cụ hỗ trợ và các yêu cầu cho việc thực hiện các hoạt động của các tổ chức liên quan, nhằm tối đa hóa sự đóng góp cho Mục tiêu phát triển bền vững và phát triển kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam trong giai đoạn tới.

Đoàn Thị Thanh Vân – Viện TCCLVN