Côn Sơn – Kiếp Bạc trên hành trình trở thành di sản thế giới

(Xây dựng) – Năm 2023 trở thành một dấu mốc đáng nhớ đối với di tích quốc gia đặc biệt Côn Sơn – Kiếp Bạc của Hải Dương khi cùng với Yên Tử (Quảng Ninh) và Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang) được hoàn thiện hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới.

Đền Kiếp Bạc – nơi thờ Quốc Công Tiết Chế Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn.

Nhiều giá trị nổi bật

Côn Sơn – Kiếp Bạc đang vào xuân. Những đồi thông bạt ngàn đang dần thay áo mới. Du khách đến Côn Sơn – Kiếp Bạc mùa này sẽ được lắng mình trong tiếng chuông chùa trầm ấm, trong làn khói trầm vương vấn, để được hòa vào cảnh sắc non thiêng với tiếng thông reo vi vút mới thấy đây đúng là nơi danh thắng của trời Nam, là nơi tao nhân mặc khách tìm về bao đời qua.

Theo các tài liệu của Ban Quản lý di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc, di tích Côn Sơn – Kiếp Bạch nằm trên cánh cung Đông Triều. Trên những dãy núi trung điệp này, tiền nhân xây dựng, gìn giữ và để lại cho hậu thế nhiều quần thể di tích và danh thắng tiêu biểu của cả nước như: Yên Tử (Quảng Ninh) – Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang) và Côn Sơn – Kiếp Bạc (Hải Dương). Cánh cung Đông Triều có dãy Yên Tử được ví như con rồng lớn đang vươn mình ra phía biển Đông. Đầu rồng là đỉnh Yên Tử, cao 1.068m so với mực nước biển. Thân rồng thấp dần về phía tây với các đỉnh Phật Sơn, Ngọa Vân, Hồ Thiên, Thanh Mai, Quan Âm, Huyền Đinh… Còn dãy Phượng Hoàng trên địa bàn thành phố Chí Linh được ví như đuôi rồng, nằm ở khu vực thấp nhất của cánh cung này.

Quần thể Yên Tử gồm hàng trăm di tích và danh thắng thuộc 6 di tích quốc gia và di tích quốc gia đặc biệt là: Khu di tích và danh thắng Yên Tử, khu di tích lịch sử nhà Trần, khu di tích lịch sử chiến thắng Bạch Đằng (Quảng Ninh); khu di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc, chùa Thanh Mai, khu di tích An Phụ – Kính Chủ – Nhẫm Dương (Hải Dương) và chùa Vĩnh Nghiêm, chùa Bổ Đà thuộc khu di tích Tây Yên Tử (Bắc Giang).

Theo hồ sơ đệ trình UNESCO đề cử di sản văn hóa thế giới, khu di sản đề cử dạng chuỗi liên hoàn gồm 32 di tích được tích hợp trong 18 cụm di tích lựa chọn từ hàng trăm di tích và danh thắng để cùng thể hiện một câu chuyện di sản cũng như đậm tính nhân sinh. Qua hơn 7 thế kỷ trường tồn với thời gian, quần thể di tích và danh thắng Yên Tử vẫn là những di sản văn hóa sống động, còn mãi với thời gian. Trong quần thể đó, khu di tích quốc gia đặc biệt Côn Sơn – Kiếp Bạc là một vùng thiên nhiên kỳ thú với hình sông, thế núi hòa quyện vào nhau tạo nên một không gian linh thiêng và huyền bí. Trải qua bao thăng trầm của thời gian, vùng đất Côn Sơn – Kiếp Bạc vẫn còn giữ trong mình rất nhiều lớp trầm tích văn hóa vô cùng đặc sắc của các triều đại kế tiếp nhau.

Nhắc đến Côn Sơn – Kiếp Bạc là nhắc đến các danh nhân văn hóa, quân sự kiệt xuất của dân tộc như Pháp Loa, Huyền Quang, Trần Hưng Đạo, Nguyễn Trãi, Trần Nguyên Đán… Cuộc đời và sự nghiệp của các danh nhân này đã gắn bó mật thiết với Côn Sơn – Kiếp Bạc. Chùa Côn Sơn còn gọi là liêu Kỳ Lân, tên chữ là Côn Sơn Thiên Tư Phúc tự, tục gọi chùa Hun. Tương truyền chùa khởi dựng từ thế kỷ X, mở rộng, hoàn chỉnh ở thế kỷ XIV. Cuối thế kỷ XIII, Đệ nhất thánh tổ Phật hoàng Trần Nhân Tông đã dựng liêu Kỳ Lân để đào tạo tăng ni, phát triển đạo pháp. Năm 1329, Đệ nhị thánh tổ Pháp Loa xây dựng và mở rộng phong cảnh Côn Sơn. Năm 1330 – 1334, Đệ tam thánh tổ Huyền Quang về chùa Côn Sơn trụ trì và thuyết pháp. Tại đây, Ngài đã tôn tạo mở rộng chùa Côn Sơn, xây dựng Cửu Phẩm liên hoa, soạn nhiều kinh sách, đào tạo hàng ngàn tăng ni, trước tác ra nhiều kinh điển; soạn nhiều khoa cúng Phật như: “Thuỷ Lục Chư Khoa”… Nổi tiếng hơn cả là “Đại khoa cúng Phật, dâng lục cúng Dàng – Mông Sơn thí thực chẩn tế cô hồn, kỳ nguyện quốc thái dân an”. Đây là di sản có giá trị đặc biệt của đất nước.

Đền Kiếp Bạc được xây dựng tại căn cứ quân sự Vạn Kiếp của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, trở thành một trong những trung tâm nội đạo thờ Đức Thánh Trần ngay khi Ngài qua đời. Vạn Kiếp là đầu mối huyết mạch giao thông thuỷ, bộ trấn giữ cửa ngõ phía đông kinh thành Thăng Long. Nơi đây trời bày, đất dựng, vị trí đắc địa về phong thuỷ, hình thế hiểm yếu về quân sự, có tứ linh quần tụ, sáu sông đổ về chung đúc khí thiêng, địa linh nhân kiệt, danh sơn huyền thoại… Sau cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông lần thứ nhất (1258), Quốc Công Tiết Chế Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn đã chọn Vạn Kiếp lập đại bản doanh, xây dựng phòng tuyến quân sự vùng đông bắc, kéo dài từ biên giới Lạng Sơn qua ải Chi Lăng, Nội Bàng theo sông Lục Nam, qua Lục Đầu Giang, Bạch Đằng ra biển Đông… Trong đó, căn cứ địa Vạn Kiếp là trung tâm chỉ huy. Đây là trận đồ “thuỷ bộ hợp thành, tiến thế công, thoái thế thủ” để chống quân xâm lược Nguyên Mông

Ra đời và tồn tại lâu dài cùng lịch sử, hội tụ văn hoá của các vùng miền, Côn Sơn – Kiếp Bạc trở thành kho tàng văn hoá vật thể, phi vật thể đa dạng về loại hình, phong phú về nội dung, là kết tinh của biết bao công sức, tư tưởng, trí tuệ, tình cảm… của các thế hệ cha ông đã dày công vun đắp, giữ gìn bảo vệ đến ngày nay. Khu di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc cùng tồn tại, phát triển trên một vùng đất, thờ tự 2 tôn giáo, tín ngưỡng khác nhau, nhưng hòa đồng tạo nên một bản thể văn hóa tâm linh hoàn chỉnh, thống nhất. Chính vì thế, hơn 7 thế kỷ đã qua, khu di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc luôn là một trong những trung tâm văn hóa tâm linh lớn của đất nước, đi vào tâm thức người dân: “Côn Sơn, Yên Tử, Quỳnh Lâm/ Nếu ai chưa tới thiền tâm chưa đành”, hay: “Dù ai buôn bán gần xa/ Hai mươi tháng tám giỗ Cha thì về”… đã nói lên điều đó.

Trên đường trở thành di sản văn hóa thế giới

Chùa Côn Sơn – một trung tâm Phật giáo lớn dưới thời Trần.

Trải qua thời gian và những thăng trầm của lịch sử, đặc biệt là tác động của các cuộc chiến tranh và môi trường thiên nhiên, nhiều công trình kiến trúc trong khu di tích đã bị phá hủy và xuống cấp. Tuy nhiên, một số di tích ở đây đã được Nhà nước đặc biệt quan tâm tu bổ, tôn tạo, và tiến hành nghiên cứu, khai quật khảo cổ. Còn lại hầu hết các di tích khác vẫn được tọa lạc nguyên vẹn trên mặt đất hoặc được bảo vệ dưới lòng đất mà chưa được phát lộ. Qua các đợt thăm dò khảo cổ đã phần nào phát lộ và khẳng định tính nguyên gốc của di tích vẫn được giữ nguyên

Với những giá trị to lớn về lịch sử, tư tưởng, văn hóa, khoa học… Khu di tích quốc gia đặc biệt Côn Sơn – Kiếp Bạc là một bộ phận cấu thành, không thể tách rời của quần thể Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn – Kiếp Bạc trong hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận di sản thế giới. Theo lãnh đạo Ban Quản lý di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc, ý tưởng về việc xây dựng hồ sơ này đã được hình thành, khởi động từ năm 2013. Nhưng đến năm 2015, việc triển khai xây dựng phải tạm dừng để xác định rõ và mở rộng, bổ sung các cụm di tích nhằm bảo đảm các cứ liệu chứng minh về những giá trị theo yêu cầu của UNESCO bao gồm: “Giá trị nổi bật toàn cầu”, “Tính toàn vẹn” và “Tính xác thực”.

Ba tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang, Hải Dương đã đồng thời triển khai các phương pháp nghiên cứu, chứng minh, tổng hợp, làm rõ giá trị của quần thể di tích. Đã tổ chức các hội nghị, hội thảo quốc tế nhằm xác định giá trị tiêu biểu nổi bật toàn cầu của quần thể di tích. Nhiều đề tài nghiên cứu khoa học về văn hóa, lịch sử; hệ thống kiến trúc di tích, cảnh quan; giá trị địa chất, địa mạo và đa dạng sinh học được triển khai thực hiện. Đồng thời, việc khai quật khảo cổ học được tiến hành đồng loạt tại các điểm di tích như đền An Sinh, chùa Am Hoa, chùa Trại Cấp, chùa Am Thung, chùa Bảo Đài (Quảng Ninh); chùa Đám Trì, chùa Hồ Bấc, chùa Cao (Bắc Giang); chùa Thanh Mai (Hải Dương), nhằm tiếp tục củng cố tư liệu phục vụ cho việc xây dựng và hoàn thiện hồ sơ.

Việc hồ sơ đề cử “Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc” đệ trình UNESCO đề nghị công nhận di sản văn hóa thế giới là một bước tiến dài, ghi nhận cho sự nỗ lực không ngừng nghỉ của Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương trong tròn một thập kỷ đã qua.