Lưu giữ giá trị kiến trúc độc đáo của người Nùng ở Bắc Giang

(Xây dựng) – Là một bản làng nhỏ, nằm nép mình bên những sườn đồi quanh năm xanh mát, bản cổ Bắc Hoa, xã Tân Sơn (Lục Ngạn, Bắc Giang) được biết đến với những ngôi nhà trình tường được làm bằng đất – một nét kiến trúc độc đáo của người dân tộc Nùng.

Những ngôi nhà trình tường với mái ngói âm dương tạo nên sự độc đáo cho bản Bắc Hoa.

Lục Ngạn là một huyện miền núi của tỉnh Bắc Giang, cách thành phố Bắc Giang 40km về phía Đông Bắc. Nơi đây là địa bàn cư trú của 8 dân tộc anh em gồm: Kinh, Tày, Nùng, Sán Chí, Sán Dìu, Hoa, Dao, Cao Lan; sinh sống đan xen ở các làng, bản tạo nên sự giao thoa văn hoá đặc sắc mà ít nơi nào có được. Trong số đó, bản Bắc Hoa, xã Tân Sơn, một bản làng cổ, đại diện tiêu biểu cho những nét văn hóa đặc sắc của người Nùng, huyện Lục Ngạn.

Cách thành phố Bắc Giang khoảng hơn 100km, bản Bắc Hoa đẹp và bình dị như một cô gái miền sơn cước. Nơi đây được ôm trọn bởi những thửa ruộng bậc thang uốn lượn, cùng những hàng cây xanh mát, tạo nên một khung cảnh nên thơ, trữ tình. Bắc Hoa có hơn 160 hộ gia đình, 100% là người Nùng. Các hộ dân sống rải rác bên những triền đồi bằng cách canh tác nông nghiệp, trồng cây ăn quả và một ít diện tích lúa, cây rau màu ngắn ngày.

Nằm sát con đường chính dẫn vào thôn là một xóm nhỏ với những ngôi nhà trình tường, với mái ngói âm dương đặc trưng. Đây là một xóm gồm 17 hộ gia đình, chủ yếu là anh em dòng tộc sống quây quần, hầu như những ngôi nhà ở đây không có sự ngăn cách, ranh giới chỉ được phân chia bằng lối đi chung, những hàng rào bằng tre, nứa, đá xếp chồng lên nhau hoặc chỉ bằng những luống hoa rực rỡ màu sắc.

Để làm được một ngôi nhà trình tường, người Nùng ở bản Bắc Hoa sẽ mất khoảng 3 năm để chuẩn bị và xây dựng. Trong đó, một năm để làm khung nhà bằng gỗ, năm thứ 2 làm ngói âm dương và năm thứ 3 làm trình tường.

Nét kiến trúc trong nếp nhà trình tường của người Nùng ở Lục Ngạn hết sức độc đáo. Các nguyên liệu để tạo dựng ngôi nhà đều được tận dụng từ những nguyên liệu sẵn có, cùng với thiết kế đơn giản. Ngôi nhà có bố cục mặt bằng hình chữ hình chữ nhật, 2 mái mái lợp bằng ngói âm dương làm từ đất sét, nung củi. Ngói được lợp một hàng sấp, một hàng ngửa với mật độ dày đặc cho nước thoát xuống rãnh; móng nhà sâu khoảng 50cm, xếp đá với đất sét, tro, vôi và mật mía để tạo độ liên kết; khung gỗ làm nhà thường được làm bằng gỗ lim, gỗ táu, kết cấu vì kèo theo kiểu thức kèo kìm quá giang gác tường.

Vật liệu để tạo nên những bức tường cho ngôi nhà cũng được người dân tận dụng tại chỗ, những nơi đất thịt có pha sỏi cơm sẽ được người dân đào lên, trộn với một lượng nước vừa đủ để tạo độ kết dính. Sau đó, đất sẽ được đổ vào khuôn gỗ rồi sử dụng chày gỗ lèn thật chặt sao cho đất kết dính chặt vào nhau, khi tháo khuôn ra sẽ tạo nên những bức tường khỏe và chắc chắn. Tường nhà thường dày khoảng 40– 50cm, cao từ 2–3m. Ngoài cửa chính, mỗi ngôi nhà có 2-4 ô cửa sổ nhỏ để thông gió và lấy ánh sáng. Các ô cửa sổ được làm kiểu chấn song đơn giản, đặc biệt các cánh cửa đều được mở vào trong. Những ngôi nhà trình tường này có đặc điểm ấm vào mùa đông, mát về mùa hè nên phù hợp với khí hậu và tập quán của đồng bào dân tộc miền núi.

Việc lưu giữ những ngôi nhà trình tường sẽ trở thành vốn quý để phát triển du lịch tại bản Bắc Hoa.

Không chỉ có cách làm và kiến trúc độc đáo, nhà trình tường của người Nùng tại bản Bắc Hoa còn thể hiện rõ nét cho tinh thần tương thân tương ái của người dân Việt Nam. Theo đó, theo quy ước của bản, hộ nào làm nhà, thì sẽ được cả bản đến giúp đỡ. Bản có hơn 100 hộ thì mỗi hộ cử một người đến giúp 2-3 ngày công. Còn lại là anh em trong gia đình và họ hàng, làng xóm đến giúp công sức dựng nhà.

Hiện nay, cùng với nhiều dân tộc anh em khác đang sinh sống trên mảnh đất Lục Ngạn, người Nùng ở bản Bắc Hoa đã có cuộc sống kinh tế ổn định và ngày một nâng cao. Cùng với sự tiến bộ của xã hội, sự đi lên của đời sống vật chất, phần lớn các gia đình đã có điều kiện để xây dựng những căn nhà gạch, mái ngói khang trang. Tuy nhiên, với những nét độc đáo riêng, những ngôi nhà trình tường được xem là nét đặc trưng văn hóa của đồng bào Nùng, cho nên việc bảo tồn và lưu giữ là hết sức cần thiết. Bởi những ngôi nhà trình tường không chỉ đơn thuần là không gian sinh hoạt chung của các gia đình người dân tộc Nùng mà còn là không gian chứa đựng nhiều giá trị truyền thống và trở thành vốn quý để phát triển du lịch.

Thực hiện “Đề án phát triển du lịch sinh thái cộng đồng huyện Lục Ngạn giai đoạn 2021-2025, tầm nhìn 2030”, huyện Lục Ngạn cũng đã đầu tư hơn 3,8 tỷ đồng để cải tạo, nâng cấp hạ tầng làng cổ Bắc Hoa. Thông qua đó, phát huy, lưu giữ và bảo tồn những giá trị văn hóa của người Nùng, tạo nên sợi dây kết nối giữa hiện tại và quá khứ.